تغییر گفتمان هسته‌ ای ایران؛ تاکتیک مذاکراتی یا تغییر ایدئولوژیک

به گزارش اطلاع با ما  تغییر گفتمان هسته‌ ای ایران- در اواخر اوت ۲۰۲۴، گزارش محرمانه آژانس بین‌المللی انرژی اتمی نگرانی‌هایی درباره پیشرفت برنامه هسته‌ای ایران و عدم همکاری آن با آژانس را برانگیخت. گزارش هشدار داد که در صورت افزایش غنی‌سازی، ایران می‌تواند مواد لازم برای تولید چهار بمب هسته‌ای را فراهم کند. در همین حال، وزیر امور خارجه ایران گفت که احیای توافق هسته‌ای ۲۰۱۵ نیاز به بازنگری دارد.

این موضع‌گیری جدید و تنش‌های منطقه‌ای، نگرانی‌ها را افزایش داده است. برخی در ایران توسعه سلاح‌های هسته‌ای را برای بازدارندگی ضروری می‌دانند؛ این تغییر موضع می‌تواند پیامدهای استراتژیک مهمی برای ایران و منطقه داشته باشد.

گفتمان در حال تغییر

نشانه‌های ضمنی ایران بر احتمال توسعه تسلیحات هسته‌ای موضوع جدیدی نیست. در سال ۲۰۲۱ وزیر وقت اطلاعات، گفت فشار غرب می‌تواند تهران را به توسعه سلاح‌های خود سوق دهد. در فوریه ۲۰۲۴، علی‌اکبر صالحی، رئیس سابق سازمان انرژی اتمی اعلام کرد که ایران تمام مرزهای دانش هسته‌ای را رد کرده است. کمال خرازی نیز تأکید کرد که اگر ایران احساس خطر کند، ممکن است دکترین هسته‌ای خود را تغییر دهد. از آن زمان، بحث درباره بازدارندگی هسته‌ای در رسانه‌های ایرانی افزایش‌یافته و برخی نمایندگان مجلس علناً خواستار توسعه تسلیحات هسته‌ای شده‌اند که این امر نشان‌دهنده تغییر احتمالی در موضع رسمی است.

دلایل و انگیزه‌های تغییر گفتمان

جنگ غزه و لبنان به تغییر گفتمان هسته‌ای ایران دامن زده است. تنش میان ایران و اسرائیل پس از ۷اکتبر تشدید و ضعف ابزارهای بازدارندگی ایران نمایان شده است. تهران اعلام کرده که هر حمله‌ای به منافعش می‌تواند با واکنش مستقیم مواجه شود و تلاش‌های اسرائیل برای تضعیف حزب‌الله نگرانی‌هایی برای ایران ایجاد کرده است. ایران با سرمایه‌گذاری در حزب‌الله و متحدان دیگر قصد داشت از تهدید غیرمستقیم علیه اسرائیل به‌عنوان ابزار بازدارنده استفاده کند، اما تضعیف توانایی‌های این متحدان، چالشی جدید برای دکترین بازدارندگی ایران پدید آورده است.

اکنون در ایران، دیدگاه‌ها به سمت استفاده از سلاح هسته‌ای به‌عنوان بازدارنده نهایی در حال تغییر است. تهران، غرب به‌ویژه آمریکا را همکار اسرائیل در تهدید ایران می‌داند و تسلیحات هسته‌ای اسرائیل همراه با حمایت غرب، تهدید علیه ایران را تشدید کرده است. رقابت هسته‌ای میان قدرت‌های بزرگ و پیمان آکوس (AUKUS) نیز به نگرانی‌های ایران افزوده است. خروج آمریکا از برجام باعث شده تا برخی معتقد باشند که ایران بدون داشتن سلاح هسته‌ای هزینه آن را می‌پردازد و این امر بر ضرورت دستیابی به سلاح هسته‌ای به‌عنوان یک جایگزین منطقی می‌افزاید.

پیامدها و سناریوهای آینده

درک ایران از میزان تهدید، متغیر اصلی در احتمال ساخت سلاح هسته‌ای است. ایران امیدوار بود فشار دیپلماتیک و نظامی از سوی محور مقاومت بر اسرائیل، توازن قوا را به نفع محور مقاومت تغییر دهد. پس از حملات بی‌سابقه اسرائیل به حزب‌الله به نظر می‌رسد فشار دیپلماتیک تأثیر کمی بر رویکرد نظامی و امنیتی اسرائیل داشته است. تغییر وضعیت پس از ۷اکتبر نیز ممکن است پیامدهایی فراتر از تضعیف بازدارندگی ایران داشته باشد. پیروزی اسرائیل در جنگ ممکن است کشورهای عربی را به احیای همکاری با اسرائیل وادار کند. این امر می‌تواند میزان تهدید علیه ایران را افزایش دهد و در نتیجه تمایل ایران را برای ساخت سلاح تقویت کند. با توجه به این شرایط چند سناریو وجود دارد:

ایران ممکن است رویکردی تدریجی را انتخاب کند. ظرفیت غنی‌سازی خود را بدون انجام اقدامات رسمی برای جلوگیری از نظارت آژانس بین‌المللی انرژی اتمی یا خروج از معاهده منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای افزایش داده و در عین‌حال پیشبرد تولید سایر اجزای اساسی ضروری برای تسلیحات هسته‌ای را در پیش بگیرد. در این سناریو ایران به یک کشور در آستانه دست‌یابی کامل به سلاح هسته‌ای تبدیل می‌شود.

ایران ممکن است به‌جای این که منتظر حمله علیه خود باشد، ابتکار تولید سلاح هسته‌ای را در دست گیرد هرچند این اقدام خطر حمله پیشگیرانه به تأسیسات هسته‌ای ایران را به دنبال دارد اما این گزینه واقعی برای ایجاد بازدارندگی به نظر می‌رسد.

ایران ممکن است رویکرد دیپلماتیک جدیدی اتخاذ کند. چنانکه مسئولین جدید ایرانی به‌ویژه مسعود پزشکیان از تمایل برای تداوم مذاکرات با غرب سخن گفته‌اند. در این رویکرد دامنه مذاکرات فراتر از پرونده هسته‌ای است و شامل موضوعات سیاسی و امنیتی می‌شود. چنانکه وزیر امور خارجه ایران هشدار داده است برای تأیید صلح‌آمیز بودن برنامه هسته‌ای ایران راهی جز مذاکرات وجود ندارد.